Η εφηβεία είναι ίσως η πιο πολυσυζητημένη χρονική περίοδος της ζωής του ανθρώπου. Όσοι είναι γονείς εκφράζουν συχνά ανησυχίες για αυτή την περίοδο, στη διάρκεια της οποίας το άτομο δεν είναι πλέον παιδί, αλλά ούτε και ενήλικας. Ο έφηβος βιώνει εκτενείς αλλαγές στον σωματικό, συναισθηματικό, κοινωνικό και ψυχολογικό τομέα.

Έναρξη και λήξη εφηβείας

Σε ορισμένες παραδοσιακές κοινωνίες, η έναρξη της εφηβείας σηματοδοτείται από μια ιδιαίτερη τελετή, που γίνεται σε μια συγκεκριμένη ηλικία ή σε ένα σταθερό χρονικό σημείο του έτους. Από την άλλη, στο δυτικό κόσμο, κανείς δεν ξέρει πότε πραγματικά αρχίζει και πότε τελειώνει. Συνήθως, η έναρξη της εφηβείας σηματοδοτείται από τις σωματικές αλλαγές που βιώνει ο έφηβος (τη λεγόμενη ήβη), με τα κορίτσια να εισέρχονται στην ήβη στην ηλικία των 10 ½- 11 ετών, ενώ τα αγόρια πιο αργά, στην ηλικία των 12 1/2 – 13 ετών. Η εφηβεία χωρίζεται σε 3 στάδια: την προεφηβεία (11-14), τη μέση εφηβεία (14-16) και την τελική εφηβεία (17-20). Η διαδικασία μεταβολών του σώματος διαρκεί περίπου μέχρι την ηλικία των 16-18 ετών, παρατεινόμενη αρκετά συχνά και μέχρι την έλευση του 20ου– 21ου έτους.

Βιοσωματικές αλλαγές

Σε σωματικό επίπεδο αναπτύσσονται τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του φύλου και ο έφηβος ωριμάζει αναπαραγωγικά. Αυξάνεται το βάρος και το ύψος, η χροιά της φωνής του αλλάζει, οι αδένες του δέρματος λειτουργούν με πιο έντονο ρυθμό, αναπτύσσονται οι ιδρωτοποιοί αδένες και οι μύες, αρχίζει η τριχοφυΐα κάτω από τις μασχάλες και στην περιοχή των γεννητικών οργάνων. Ο έφηβος βιώνει ξαφνικές και απότομες αλλαγές στη διάθεσή του και αρχίζει να νιώθει ερωτική έλξη για άλλα άτομα.

Γενικά, η αύξηση του ύψους, της δύναμης και της σεξουαλικής ελκυστικότητας είναι χαρακτηριστικά που απολαμβάνουν οι έφηβοι. Τα αγόρια νιώθουν πιο άνετα στον κοινωνικό τομέα, όταν εμφανίζουν πρώιμη ήβη, ενώ το αντίθετο ισχύει για τα κορίτσια, ειδικά όταν παρουσιάζουν αύξηση στο μέγεθος των γοφών και συσσώρευση λίπους.

Νοητικές αλλαγές

Οι έφηβοι σταδιακά προχωρούν πέρα από το πραγματικό και το συγκεκριμένο στη σκέψη τους. Αρχίζουν να κατανοούν το πιθανό και το θεωρητικό αξιολογώντας μια μεγάλη ποικιλία δηλώσεων και ιδεών. Σε αντίθεση με τα μικρά παιδιά που σκέφτονται με έναν απόλυτο τρόπο, σαν να είναι όλα άσπρο ή μαύρο, οι έφηβοι προσπαθούν να λύσουν ένα πρόβλημα λαμβάνοντας υπόψη πολλούς παράγοντες και μελετώντας τις πιθανές υποθέσεις. Με τον τρόπο αυτό, αρχίζουν να ασκούν κριτική στις αξίες των γονιών τους και διαμορφώνουν δική τους οπτική για πλήθος θεμάτων.

Κοινωνικές αλλαγές

Ο έφηβος στρέφει το ενδιαφέρον του στους ομοίους του. Η συμμετοχή του στην ομάδα των συνομηλίκων ενισχύει την ανεξαρτησία, εκπληρώνει την ανάγκη της ταυτότητας και της αναγνώρισης, προσφέρει ευκαιρίες για τη δοκιμή ρόλων που προσιδιάζουν το ρόλο του ενηλίκου, καθώς και για ανάπτυξη της αυτοπεποίθησής του. Τα κορίτσια έχουν συνήθως ομόφυλες φιλίες και αφιερώνουν χρόνο σε προσωπικές συζητήσεις, ενώ τα αγόρια προτιμούν μια πιο χαλαρά δομημένη ομάδα φίλων, με την οποία μοιράζονται κοινές δραστηριότητες, π.χ. ποδόσφαιρο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αρκετές περιπτώσεις ο έφηβος λαμβάνει αντιφατικά μηνύματα από την κοινωνία για το πώς πρέπει να φέρεται. Π.χ. Στη Μεγάλη Βρετανία, ένα άτομο μπορεί να παντρευτεί χωρίς τη συγκατάθεση των γονιών του στην ηλικία των 16 ετών, αλλά δεν επιτρέπεται να οδηγεί μέχρι να γίνει 17 ετών. Επιπλέον, δεν μπορεί να ψηφίζει, να παρακολουθεί ορισμένες κινηματογραφικές ταινίες και να αγοράζει αλκοόλ, πριν κλείσει τα 18.

Ψυχολογικές αλλαγές

Ο έφηβος βιώνει αντιφατικά συναισθήματα σχετικά με τη σεξουαλική του ωρίμανση και το σώμα του, που αλλάζει από μέρα σε μέρα. Νιώθει περηφάνια, απέχθεια, αγάπη, ντροπή, θυμό. Άλλοτε ασχολείται επίμονα με τον καλλωπισμό του και άλλοτε εγκαταλείπει το σώμα του και τη φροντίδα του. Στην προσπάθειά του να διαμορφώσει μια εικόνα για τον εαυτό του, μια ταυτότητα, κατευθύνει τα συναισθηματικά, πνευματικά και σεξουαλικά ενδιαφέροντά του εκτός της οικογένειας. Μπορεί να μιλά με ενθουσιασμό για έναν καθηγητή, συγγραφέα, πρωταθλητή ή αστέρα.

Οι συγκρούσεις με τους γονείς για απλά θέματα της καθημερινότητας, αλλά και για πιο σημαντικά, όπως η επιλογή επαγγέλματος, η πολιτική τοποθέτηση και δράση είναι μέρος της ημερήσιας διάταξης. Ο έφηβος αμφισβητεί και επαναστατεί ενάντια στα γονεϊκά πρότυπα. Σε συμβολικό επίπεδο, διανύει μια περίοδο πένθους, καθώς βιώνει έντονα τον αποχωρισμό και την ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς του. Όπως υποστήριξε ο Donald Winnicott, γνωστός παιδίατρος και ψυχαναλυτής, «Το να μεγαλώνει κανείς, είναι από τη φύση του επιθετικό», οπότε η περίοδος της εφηβείας αντανακλά ακριβώς τις συνέπειες της μετάβασης από ένα στάδιο (παιδική ηλικία) σε ένα άλλο (ενήλικη ζωή) και αποτελεί πρόκληση τόσο για τον ίδιο τον έφηβο, όσο και για ολόκληρη την οικογένειά του.